Merkez bankalarının dijital para birimleri (Central Bank Digital Currency), “CBDC” olarak anılmaktadır. CBDC’lere değinmeden önce, dijital para kavramına kısaca değinilmesi yararlı olacaktır: Dijital paralar, hukuki açıdan fiziksel para formları gibi bir otorite tarafından oluşturulduğu için ağ içerisindeki işlemler bir merkezde düzenlenir. Merkez bankası tarafından kontrol edilen merkezi bir veri tabanı, para birimini yayınlar ve onu tanımlamak için her birime tıpkı banknotlarda olduğu gibi benzersiz bir seri numarası verir. Genellikle merkez bankaları elektronik para birimini mevcut ulusal para birimine de sabitler.[1] Dijital paralar, ödeme işlemleri gerçekleştirmek için ağ bağlantılı elektronik kaynaklara bağımlıdır.
CBDC’ler ise merkez bankaları tarafından piyasaya sürülen, dijital, genel kullanım için hesap ya da token temelli ya da toptan token temelli para birimleridir.[2] Ulusal para birimleri bugün itibari para olduğundan, CBDC’lere aynı zamanda dijital itibari para birimi de denir.[3] CBDC’lerin mevcut elektronik para gönderme sistemlerine (örneğin; FAST, EFT, SWIFT) bir alternatif olarak geliştirilmesinin, finansal sistemde verimlilik artışı, ticaret hacmi artışı ve bunların bir sonucu olarak ekonomide büyüme sağlaması beklenmektedir. Kurulan blokzincir ağındaki işlem ücretleri henüz olarak bilinmese de mevcut CBDC ve blokzincir tabanlı ödeme yöntemleri incelendiğinde göndericiden alınan işlem ücretinin mevcut bankacılık sistemlerine kıyasla çok daha düşük olması beklenmektedir. CBDC’lerin finansal sistemde yaratacağı verimlilik artışının arkasındaki en büyük sebep, para gönderim ücretleri büyük ölçüde düşürmesidir. Finansal sistemde yaratacağı verimlilik artışının bir diğer sebebi ise, dijital olarak basılan liraların, madeni ve kâğıt para basım maliyetleri de göz önüne alındığında birim başı maliyetinin görece olarak çok düşük olmasıdır. CBDC’lerin finansal sistemlerin güvenliğini de arttırabileceği söylenebilir. Bunun temelinde, işlemlerin izlenebilirliğini arttırması ve yasa dışı işlemlerin önlenmesine katkı sağlaması yer almaktadır.[4]
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, On Birinci Kalkınma Planında; blokzincir tabanlı dijital merkez bankası parası uygulamaya konulacağı, blokzincir uygulamalarının yaygınlaştırılmasını teminen ulaştırma ve gümrük hizmetlerinde gerekli hukuki ve fiziki altyapı çalışmaları yapılacağı, kamu hizmetlerinin iyileştirilmesi amacıyla blokzincir teknolojilerinden faydalanılabilmesi için süreç ve teknolojik altyapı iyileştirmeleri yapılacağı belirtilmiştir. On birinci kalkınma programı kapsamında, blokzincir tabanlı dijital merkez bankası parası uygulamaya konulması hedefi konusunda geçtiğimiz aylarda önemli bir gelişme yaşanmıştır. Dijital Türk lirasının TCMB tarafından yapılan çalışmalarda özel bir blokzincir teknolojisi kullanılarak üretildiği ve ilk ödemenin başarılı bir şekilde gerçekleştiği kamuoyu ile paylaşılmıştır.[5]
Blokzincirinin temel uygulaması olan akıllı sözleşmelerin Dijital Türk lirası sisteminin de temelini oluşturulacağı söylenebilir. Dijital Türk lirası ağı ve ağ üzerinde gerçekleşecek işlemlerin altyapısı konusunda detaylı bilgi kamuoyu ile henüz paylaşılmamakla birlikte, güncel blokzincir teknolojileri dahilinde muhtemel olarak sistemin nasıl işleyeceği hakkında bazı öngörülerde bulunmak mümkündür. Her ne kadar kurulan blokzincir ağ yapısı henüz bilinmese de, ağa kaydedilecek her bir işlemin bir akıllı sözleşme ile gerçekleşeceği söylenebilir. Akıllı sözleşmelerin bu gelişmeler ışığında toplumsal olarak kullanımın yaygınlaşacağı, devlet politikası olarak kamu hizmetlerinde kullanımının gerçekleşeceği görülmektedir.
Akıllı sözleşmeler, sözleşme şartlarının doğrudan kod satırlarına yazıldığı, para, içerik, mülk, hisse veya herhangi bir dijitalleştirilmiş varlığın değiş tokuş edilmesini kolaylaştıran, belirli koşullar karşılandığında kendi kendine otomatik olarak çalışan bir bilgisayar programıdır.[6] Kod ve içerdiği anlaşmalar, dağıtılmış, merkezi olmayan bir blok zinciri ağında bulunur. Kod, sözleşmenin icra edilmesini denetler, taraflarca yapılan işlemler izlenebilir ve geri alınamaz.[7] Dijital Türk Lirası açısından tahmin edilen sistem, TCMB’nin Dijital Türk lirası blokzincir ağına ekleyerek oluşturduğu ve tek bir akıllı sözleşme ile, bir seferde seri olarak token üretilmesidir. Değiş tokuş işlemlerinde ise, iki tarafın (alan ve gönderen) arasında kurulan ve gönderenin imzaladığı bir akıllı sözleşmenin bu Dijital Türk lirası ağına eklenmesi ile alıcıya geçmesidir.
Günümüzde birçok ülke dijital para çalışmaları yürütmektedir. Uruguay’da e-peso, İsveç’te e-krona, Çin’de dijital Yuan (e-CNY) ve Türkiye’de dijital lira çalışmaları devam etmektedir. Ocak 2023 itibariyle merkez bankaları tarafından çıkartılan dijital para birimlerini kullanan dört ülke vardır. Bunlar, Bahama Merkez Bankası’nın çıkardığı “Sand Dollar”, Doğu Karayipler Merkez Bankası’nın çıkardığı “DCash”, Nijerya Merkez Bankası’nın çıkardığı “e-Naira” ve Jamaika Merkez Bankası’nın çıkardığı “JamDex” güncel olarak tedavülde olan merkez bankalarının dijital para birimleridir.[8]
Ülkemizdeki çalışmalar da son bir yılda hızla ilerlemektedir. Blok zincir tabanlı dijital merkez bankası parası “Dijital Türk lirası” test faaliyetleri kapsamında Dijital Türk lirası Ağı üzerindeki ilk ödeme işlemleri başarılı bir şekilde gerçekleştirilmiştir. 2021’in Eylül ayında Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası; ASELSAN, HAVELSAN ve TÜBİTAK-BİLGEM ile ikili mutabakat zabıtları imzalamış ve “Dijital Türk lirası İşbirliği Platformu” oluşturmuştur. Merkez Bankası’nın 29 Aralık 2022’de Dijital Türk lirası kullanımına ilişkin yayınladığı basın duyurusuna göre, Dijital Türk lirası Projesi’nin birinci faz çalışmaları kapsamında, Dijital Türk Lirası Ağı üzerindeki ilk ödeme işlemleri başarılı bir şekilde gerçekleştirilmiştir.
Merkez Bankası Dijital Türk lirası Araştırma Geliştirme Projesi ikinci faz pilot bulguları doğrultusunda, dijital Türk lirasının ödemeler için kullanımı testlerine başlandığı kamuoyu ile paylaşılmıştır. Dijital Türk lirası sisteminin dijital kimlik ve FAST sistemleri ile entegre edilmesi planlanmaktadır. Entegrasyon için araştırma-geliştirme faaliyetleri kapsamında bankalar ile araştırma, geliştirme ve test çalışmaları yapılması planlanmaktadır.[9] Blok zincir tabanlı geliştirildiği bilgisi kamuoyu ile paylaşılan dijital liranın kripto para sayılıp sayılamayacağı hususunda bir düzenleme henüz gündemde değildir. Mevzuatın güncel gelişmeler ışığında güncellenmesi gerekmektedir. Yasa koyucu tarafından TCMB Kanunu, Bankacılık Kanunu, BDDK Mevzuatı, SPK Mevzuatı, Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun vb. metinlerin merkez bankaları dijital paralarını ve bunların kullanımını içerecek şekilde yeniden düzenlenmesi gerekmektedir.[10] Bu gerekliliğin temelinde, mevzuatımızın kripto paraların ödemelerde kullanılmasını yasaklaması yer almaktadır.
Nisan 2021 tarihli ve 31456 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (“TCMB”) tarafından hazırlanan “Ödemelerde Kripto Varlıkların Kullanılmamasına Dair Yönetmelik” kripto paraların bir ödeme aracı olarak kullanılmasını açık bir şekilde yasaklamıştır. Yönetmelikte kripto varlıkların / kripto paraların itibari para, kaydi para, elektronik para, ödeme aracı, menkul kıymet veya diğer sermaye piyasası aracı olarak nitelendirilmeyeceği, herhangi bir ödeme işleminde doğrudan veya dolaylı şekilde kullanılamayacağı düzenleme altına alınmıştır.[11]
Bu yönetmeliğin kripto paraları ödeme yöntemi olarak kullanılmasını yasaklamasıyla birlikte Dijital Türk lirasının ödemelerde yasal olarak kullanılması için mevzuat değişikliğine gidilmesi gerekmektedir. Teknik boyutuyla bir kripto para sayılabilecek, kripto para teknolojisi ve işlev açısından benzer olan, temelinde blok zincir yer alan ve her bir ödemenin akıllı sözleşme olduğu Dijital Türk lirasının ödeme yöntemi olarak kullanılması için yönetmeliğe istisna hüküm getirilmelidir.
Dijital Türk lirasının ya elektronik para ile aynı hukuki statüye getirilmesi gerekmektedir, ya da kripto paraların ödeme yöntemi olarak kullanılamayacağına ilişkin çıkartılan yönetmelik maddesinde yer alan ana kurala bir istisna olarak değişiklik yapılması gerekmektedir. İkinci durumda Dijital Türk lirasının diğer kripto paralardan farklı bir hukuki statüye tabi olması durumu söz konusudur. Bu şekilde yapılacak mevzuat değişikliği daha isabetli olacaktır. Dijital Türk lirası konusunda yapılacak değişikliğin elektronik para ile aynı hukuki statüye getirilmesi olarak yapılmasındansa daha geniş bir düzenlemeye gidilerek tüm ülkelerin resmi olarak çıkarttığı CBDC’lerin, yani merkez bankalarının dijital para birimlerini diğer kripto paralardan ayrı tutarak ödemelerde kullanılmasın önü açılması daha isabetli olacaktır.
Yapılabilecek düzenlemede dikkat edilmesi gereken bir diğer husus ise kelime seçimleridir. Düzenlerde “ülkelerin resmi dijital para birimleri” ifadesindense, “ülkelerin merkez bankaları ya da yetkili otoriteleri tarafından çıkartılan ve tedavüle sokulan dijital para birimleri” şeklinde bilinçli tercih yapılması gerekmektedir. CBDC’lere yani merkez bankaları dijital para birimlerine getirilecek istisna da bu şekilde kelime tercihi yapılması, El Salvador gibi resmi para birimi olarak Bitcoin’i tercih eden ancak klasik anlamda bu paraları basmayan, kendileri çıkartmayan, merkez bankaları tarafından arzı kontrol edilmeyen, sadece kullanımını kabul eden ülkelerin durumu göz önüne alındığında dikkat edilmesi gereken bir husustur.
Av. Münir Ketizmen
[1] Finteo, Merkez Bankası Dijital Para Birimi Nedir?, https://finteo.com.tr/merkez-bankasi-dijital-para-birimi-cbdc-nedir/ Son Erişim tarihi 25.01.2023.
[2] Blockchain Turkey, Merkez Bankası Dijital Parası (CBDC) Modelleri, https://bctr.org/merkez-bankasi-dijital-parasi-cbdc-modelleri-19251/ Son Erişim Tarihi 25.01.2023.
[3] Finteo, Merkez Bankası Dijital Para Birimi Nedir?, https://finteo.com.tr/merkez-bankasi-dijital-para-birimi-cbdc-nedir/ Son Erişim tarihi 25.01.2023.
[4] Küçükkıralı, Z. & Afşar, K. E. (2022). Türkiye’de Merkez Bankası Dijital Parasının Potansiyel Etkileri: SWOT Analiziyle Bir Değerlendirme. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , (48) , 142-158 . DOI: 10.52642/susbed.1099641 https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2358399 Son Erişim Tarihi 25.01.2023.
[5] Tübitak, Dijital Türk Lirası Kullanımına İlişkin Basın Duyurusu, https://blokzincir.bilgem.tubitak.gov.tr/2023/01/02/dijital-turk-lirasi-kullanimina-iliskin-basin-duyurusu/ Son Erişim tarihi 25.01.2023.
[6] Blockchain Turkey, Akıllı Sözleşme Raporu, s. 07. https://bctr.org/dokumanlar/Akilli_Sozlesme_Raporu.pdf Son Erişim Tarihi 25.01.2023.
[7] Türkiye Bankalar Birliği, Dijital Varlıklara Yönelik Bankacılık Açısından Genel Bakış, Potansiyel İş Modelleri ve Dijital Varlıkların Hukuki Açıdan Değerlendirmesi, s. 3. https://www.tbb.org.tr/Content/Upload/tos/Dijital%20Varl%C4%B1klar%20Raporu.pdf Son Erişim Tarihi 25.01.2023.
[8] Wikipedia, Central bank digital currency, https://en.wikipedia.org/wiki/Central_bank_digital_currency Son Erişim Tarihi 25.01.2023.
[9] Anadolu Ajansı, Dijital Türk lirası için test aşamasına gelindi, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/dijital-turk-lirasi-icin-test-asamasina-gelindi/2720220 Son Erişim Tarihi 25.01.2023.
[10] Küçükkıralı, Z. & Afşar, K. E. (2022). Türkiye’de Merkez Bankası Dijital Parasının Potansiyel Etkileri: SWOT Analiziyle Bir Değerlendirme . Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , (48) , s. 148. DOI: 10.52642/susbed.1099641 https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2358399 Son Erişim Tarihi 25.01.2023.
[11] Üzümcü, R. & Yıldırım, Y. (2022). Kripto Paraların Hukuki Statüleri ve Sözleşmeler İçerisindeki Yerleri. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 13 (33) , 271-291 . DOI: 10.21076/vizyoner.902422. Son Erişim Tarihi 25.01.2023.
Yazı görsel kaynağı: Anadolu Ajansı