Kural Olarak Değiştirilemezlik
Akıllı sözleşmelerin en dikkat çekici özelliklerinden biri değişmezliğidir (“immutability”). Nitekim, akıllı sözleşmelerde koda ne yerleştirilirse, o icra edilir. Kural olarak, blokların geriye dönük değiştirilmesi ve işlemlerin geri alınması mümkün değildir.
Fakat her kuralın bir istisnası olduğu gibi, bu durumun da bazı istisnaları vardır. Örneğin, hard fork metodu kullanılarak, katılımcıların yeterli (%51) işlem gücüne yahut hisseye sahip olması halinde, blockchainin geriye dönük değiştirilmesi ve işlemlerin silinmesi mümkün olmaktadır. Peki, akıllı sözleşmelerde hangi durumlarda değişiklik ihtiyacı doğar? Ya da diğer bir şekilde soracak olursak, akıllı sözleşmelerde değişiklik yapılmasına ihtiyaç duyulur mu? Diyelim ihtiyaç duyuldu, blockchainde yapılan işlemlerde nasıl ve ne zaman değişiklikler yapılabilecektir?
İlk soruya verilecek yanıt şüphesiz “evet” olacaktır. İfayı garanti ediyor gibi gözükseler de sadece kodda söyleneni yapan akıllı sözleşmelerin icra edilmesi sürecinde birçok ihtilaf ile karşılaşılabilecek ve değişikliğe ihtiyaç duyulabilecektir. Söz gelimi, kodda hata (bugs, coding error) bulunabilir. Oracle’lar tarafından sağlanan bilgide bir hata olması sebebiyle ifa beklenenden farklı olarak gerçekleşebilir ya da siber saldırı (virüs) gibi bir durum ile karşılaşılır ise uyuşmazlığın çözümü için bir müdahaleye ihtiyaç duyulabilir.
Bu durumda akıllara gelen ilk çözüm “yargı yolu”dur. Akıllı sözleşmelerin değişmezlik ve otomatik ifa gibi teknik özellikleri elbette kişilerin hukuki haklarının kullanımına engel teşkil etmeyecektir ve taraflar mahkemelere başvurarak çözüm arayışına girebilir. Fakat söz konusu yöntem hem akıllı sözleşmenin mantığına ters olacak hem de diğer birçok sorunu beraberinde getirecektir. Bu sorunlara örnek olarak, karşı tarafın yani davalının kimliğinin bilinememesi ve hangi ülke mahkemesinin yetkili olduğunun tespit edilememesi gibi durumlar verilebilir. Bununla beraber, bu sorunlar aşılsa dahi mahkemeden bir karar çıktığında blokların değişmezliği karşısında uygulanabilir olmayacaktır. Diğer bir ifadeyle, talep edilen şekilde mahkeme kararı alınsa dahi akıllı sözleşme ile yapılan işlem blockchainde kalmaya ve otomatik ifa göstermeye devam edecektir.
Değişmezlik özelliğinin getirdiği zorluğun aşılması ve taraflar bakımından tatmin edici çarelerin sağlanması adına ise akıllı sözleşmelerde bazı mekanizmalar öngörülebilir.
Akıllı Sözleşmelerin Değiştirilmesi İçin Başvurulacak Yöntemler
- Blockchain türlerine göre değiştirilebilirlik: Özel blockchain ağları ve izne bağlı ağlarda, akıllı sözleşmelerde değişiklik sağlanabilmektedir.
- 2. Ex-ante düzenlemeler: Akıllı sözleşmelere, önceden kararlaştırılan şartların ortaya çıkması halinde değişiklik yapılmasına ve sona ermesine imkan tanıyan fonksiyonlar en baştan kodlanabilir.Avrupa Hukuk Enstitüsü (The European Law Institute- ELI) yayınladığı ilkelerde, tüketiciler gibi zayıf tarafların haklarının gözetilmesi için bu konuya dikkat çekmiştir.
- Oracle: Akıllı sözleşmelerde sözleşmeye kodlanan hak ve yükümlülüklerin değiştirilmesi ve güncellenmesi için oracle’lar kullanabilir. Mahkemeler ve/veya güvenilir üçüncü kişilerden gelen dışsal (harici) bilgiler, oracle’lar aracılığı ile sözleşmeye dahil edilebilir.
- Kill- switch: Akıllı sözleşmelere, öncesinde kararlaştırılan durumlar meydana geldiğinde otomatik ifanın durdurulması için bir bağlantı kesme özelliği eklenebilir (Kill switch). 27 Kasım 2023’te Avrupa Konseyi tarafından kabul edilen AB Veri Kanunu (Data Act) m.36 ile; akıllı sözleşmeler kullanan bir uygulamanın satıcısı veya onun yokluğu durumunda, ticareti, işi yahut mesleği bir anlaşmanın veya bir kısmının yürütülmesi bağlamında başkaları için akıllı sözleşme başlatmayı ya da etkinleştirmeyi içeren kişi, güvenli sonlandırma ve kesinti, veri arşivleme ve süreklilik gibi gereklilikleri yerine getirmekle yükümlü kılınmıştır.
- Çevrimiçi uyuşmazlık çözüm yöntemleri (ODR): Akıllı sözleşmelerde uyuşmazlık çözümü için bir tahkim prosedürü kararlaştırılarak uyuşmazlıkların çevrimiçi çözülmesi için bir zemin yaratılabilir.
- Multisig teknolojisi: Bu yöntemde, bir uyuşmazlık çıkması halinde çözüme yardımcı olabilmesi adına işleme üçüncü bir taraf eklenir. Sözleşmenin ifası için ise üç anahtardan ikisinin imzası gerekir. Taraflar arasında bir anlaşmazlık ortaya çıkmaz ise ikisi anahtarlarını kullanır ve sözleşme icra edilir. Lakin bir anlaşmazlık olursa, güvenilir üçüncü taraf olarak konumlandırılan kişi talepleri değerlendirerek bir karara varır.
- 3. Akıllı sözleşme türlerine göre değiştirilebilirlik: Off-Chain akıllı sözleşmeler kullanılırsa taraflar, karşı tarafını bildikleri geleneksel olarak akdedilmiş sözleşmelerine dayanarak mahkemeye başvurabilir. On-Chain olan akıllı sözleşmelere ise karara göre hareket etmek için baştan kodlama yapılabilir. On-Chain akıllı sözleşmelerde, değişiklik yapılabilmesi için ex-ante çözüm mekanizmasının önceden kodlanması gerekmektedir. Hybrid akıllı sözleşmelerde anlaşmanın bir kısmının blockchainin dışında değiştirilebilir olarak kalması, diğer yükümlülüklerin ise değişmez olarak blockchaine eklenmesi mümkündür.
- 4. Yapay Zekâ: Akıllı sözleşmelerin gerektiği durumlarda icra edilmesinin durdurulması ve/veya değiştirilmesi için yapay zekâdan faydalanılabilir. Yakın gelecekte akıllı sözleşmelerde yapay zeka entegrasyonunun yaygınlaşması beklenmektedir.
- 5. Ethereum tarafından sağlanan teknik çözümler: Self-destruct fonksiyonu sayesinde, blockchainde bulunan kod silinebilir. Akıllı sözleşmeler, örneğin taraflardan birinin sözleşmeyi sona erdirme kararı verdiğinde self-destruct mekanizmasını tetikleyebileceği şekilde oluşturulabilir. Kill switch ile arasındaki temel fark, self-destruct işlem kodunun Ethereum ağı tarafından sağlanan bir teknik çözüm olmasıdır.
- 6. “Güncellenebilir akıllı sözleşmeler” (upgradable smart contracts) ile “Değişiklik yapma kuralları blockchain protokolüne kodlanan on-chain yönetişim (on-chain governance)mekanizmaları” da değişiklikleri uygulamak için kullanılabilir.
- 7. Superuser: Bir devlet yetkilisine, gereken zamanda akıllı sözleşmeleri değiştirmesi yahut sona erdirmesi için blockchain ağı üzerinde yetki tanınabileceğine dair görüşler de bulunmaktadır.
- 8. Yasal düzenleme getirilmesi: Durdurma, değişiklik ve sona erme halleri için akıllı sözleşmelere mahkemelerce ya da kamu otoritelerince müdahale edilebilecek kodların koyulması zorunlu hale getirilebilir. Fakat, ülkelerce bir yasal düzenleme getirilmesine karar verildiğinde teknolojinin özü ve teknik özellikleri iyice kavranarak, alanında uzman kişilerle istişareler sağlanarak; bu yasal düzenlemelerin sonuçları hakkında dikkatli davranılmalı ve teknolojinin kullanımının önünün kesilmemesine dikkat edilmelidir.